Valideynlik, yalnız bir övlad böyütmək deyil, həm də bir fərdin, daha geniş anlamda isə bir cəmiyyətin formalaşmasında mühüm rola sahib sosial institutdur. Zaman keçdikcə həyat tərzi, texnologiya, təhsil, informasiya axını və sosial dəyərlər dəyişdiyi kimi valideynlik anlayışı da transformasiya edir. Bu dəyişiklik nəticəsində “ənənəvi valideynlik” və “müasir valideynlik” kimi iki fərqli model arasında müqayisə və ziddiyyətlər daha çox gündəmə gəlir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Ənənəvi valideynlik nədir?
Ənənəvi valideynlik modeli, illərlə formalaşmış ictimai və ailə strukturlarına əsaslanan, əsas hədəfi uşağın cəmiyyətin qoyduğu qaydalara uyğun şəkildə yetişdirilməsi olan yanaşmadır. Bu modeldə valideynin – xüsusən də atanın – avtoritet mövqeyi açıq şəkildə görünür. Tərbiyə prosesi ciddi nizam, tabeçilik, itaət, böyüyə hörmət və ailə qaydalarına uyğunlaşma üzərində qurulur.
Ənənəvi valideynlikdə:
– Qayda-qanun pozulduqda cəza vasitəsi tətbiq olunur;
– Uşağın seçimi və fikirləri çox zaman nəzərə alınmır;
– Tərbiyə prosesi ailə nüfuzunu qorumaq və ictimai gözləntilərə uyğun şəkildə yönəldilir;
– Rol bölgüsü daha sərt şəkildə müəyyənləşdirilir (ata qəyyum, ana qayğıverən şəxs rolundadır).
Bu yanaşma uşağa məsuliyyət hissi, nizam-intizam və cəmiyyətə uyğunlaşma bacarığı qazandıra bilər. Lakin digər tərəfdən, sərbəst qərarvermə, emosional ifadə və fərdi sərhədlər mövzusunda məhdudiyyətlər yarada bilər.
Müasir valideynlik nədir?
Müasir valideynlik modeli isə uşağı passiv tabe olan deyil, aktiv iştirakçı kimi qəbul edir. Bu yanaşmada əsas məqsəd uşağın psixoloji, emosional və sosial inkişafını dəstəkləmək, onun şəxsiyyətini sərbəst şəkildə formalaşdırmağa imkan yaratmaqdır. Əsas dəyərlər empatiya, qarşılıqlı dialoq, hörmət və uşağın hüquqlarına həssas yanaşmadır.
Müasir valideynlikdə:
– Cəza əvəzinə səbəbləri izah etməyə və davranışın arxasındakı ehtiyacları anlamağa üstünlük verilir;
– Valideyn-övlad münasibəti qarşılıqlı anlaşma və etimada əsaslanır;
– Uşağın fərdi ehtiyacları və fərqlilikləri nəzərə alınır;
– Gender rolları və ənənəvi ailə modeli daha çevik və paylaşılmış olur.
Bu model uşağın özünəinamını, təşəbbüskarlığını və sosial uyğunlaşma qabiliyyətini inkişaf etdirməyə kömək etsə də, müəyyən hallarda sərhəd və məsuliyyət hissinin zəifləməsi ilə nəticələnə bilər – əgər balans düzgün qurulmasa.
Azərbaycan reallığında vəziyyət
Azərbaycan cəmiyyəti keçid dövründə olan bir sistemə sahibdir. Bu səbəbdən bir çox ailələrdə hər iki modelin qarışığına rast gəlinir. Xüsusilə, nənə-babaların iştirak etdiyi geniş ailə sistemlərində ənənəvi yanaşma hələ də güclü təsir göstərir. Eyni zamanda urbanizasiya, internet və sosial media, müasir təhsil sistemi və psixoloji maarifləndirmə kimi faktorlar müasir valideynlik modelinin yayılmasına təkan verir.
Müasir ailələrdə daha çox “uşağın fikri nəzərə alınmalıdır” yanaşması görünsə də, ailədaxili avtoritet, sərt qaydalar və itaət tələb edən modellər də paralel şəkildə yaşamaqdadır. Bu da bir çox ailələrdə daxili ziddiyyətlərə və tərbiyə metodlarında qeyri-sabitliyə səbəb olur.
Psixoloji baxış
Psixoloqlar hesab edirlər ki, tərbiyə sistemində ən uğurlu model “demokratik valideynlik” adlandırılan, yəni həm sərhədləri qoruyan, həm də uşağın fikrinə hörmət edən, qayğı və nəzarəti balanslaşdıran modeldir. Bu model həm ənənəvi, həm də müasir yanaşmanın üstün cəhətlərini özündə birləşdirir:
– Sərhədlər var, amma bu sərhədlər izah olunur və uşağa qəbul etdirilir;
– Uşağın fikri dinlənilir, amma valideyn onun inkişaf səviyyəsinə uyğun qərarlarda son söz sahibi olaraq qalır;
– Əlaqə emosional cəhətdən sıx, eyni zamanda davranış məsuliyyətli şəkildə yönləndirilir.
Valideynlik modeli seçim deyil, prosesdir. Hər bir ailənin sosial, mədəni, iqtisadi və emosional mühiti fərqli olduğu üçün, tam şəkildə “ənənəvi” və ya “müasir” modeli tətbiq etmək praktiki olaraq mümkün deyil. Əsas məqsəd – uşağın sağlam, balanslı, məsuliyyətli və emosional cəhətdən sabit bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına şərait yaratmaqdır. Bunun üçün isə həm keçmişin sağlam dəyərlərindən, həm də müasir yanaşmaların üstünlüklərindən yararlanmaq zəruridir.
Ayşən Vəli
