Ermənistanın baş naziri Türkiyəyə tarixi səfər edib
İrəvanla Ankara arasında ənənəvi olaraq gərgin olan münasibətlərdə yeni səhifə açılıb: Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Türkiyəyə işgüzar səfər edib və prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşüb. Ermənistan hakimiyyəti hadisəni tarixi adlandırıb: bu, heç vaxt diplomatik əlaqələri olmayan iki ölkənin liderləri arasında bu səviyyədə ilk görüşdür. Səfərdən əvvəl Ermənistan tərəfindən müəyyən güzəştlər edilib və Türkiyənin müttəfiqi olan Azərbaycanla münaqişə ilə bağlı kursun dəyişdirilməsi olub. Ermənistan parlamentinin sədri Alen Simonyan Nikol Paşinyanın Türkiyəyə səfərini açıqlayarkən deyib: “Hesab edirəm ki, bu, tarixi səfərdir, çünki Ermənistan lideri Türkiyə tərəfinin dəvəti ilə baş tutacaq bu səviyyəli səfəri ilk dəfə edir”. Eyni zamanda, İrəvanın fikrincə, bu səfər təkcə Ankara ilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün deyil, həm də Bakı ilə münaqişəni həll etmək üçün lazımdır. Maraqlıdır ki, Nikol Paşinyanın Türkiyəyə səfərindən bir gün əvvəl Rəcəb Tayyib Ərdoğan azərbaycanlı həmkarı İlham Əliyevlə Kahramanmaraş şəhərində görüşüblər.
Nikol Paşinyan iyunun 20-də səhər saatlarında İstanbula gəlib və gəlişindən az sonra Türkiyədəki erməni icmasının nümayəndələri ilə görüşüb, Müqəddəs Ana kilsəsini və Göy məscidi ziyarət edib, sonra erməni bəstəkarı Komitasın abidəsi önünə gül dəstələri qoyub. Səfərin təşkil olunduğu Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüş yalnız cümə günü axşam baş tutub və iki saatdan bir qədər az davam edib. Ermənistan hökumətinin mətbuat xidmətinin məlumatına görə, tərəflər Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşması və konstruktiv dialoqun zəruriliyini, eləcə də Ermənistan hökumətinin regionda nəqliyyat kommunikasiyalarının qarşısının alınması təklifini müzakirə ediblər.
Ermənistan-Azərbaycan münasibətləri məsələsinə də toxunulub. “Prezident Ərdoğan hazırkı şəraitdə Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh danışıqlarında əldə olunmuş razılaşmanın əhəmiyyətinə diqqət çəkib. Ərdoğan vurğulayıb ki, Türkiyə regionun qarşılıqlı faydalı yanaşma əsasında inkişafına yönəlmiş səylərə hər cür dəstəyi davam etdirəcək”, – Türkiyə liderinin ofisindən bildirilib. Ümumiyyətlə, danışıqlardan sonra hər iki tərəfin bəyanatları kifayət qədər təmkinli olub. Türkiyə 1991-ci ildə Ermənistan Respublikasının müstəqilliyini tanıyan ilklərdən biri olub, lakin ölkələr arasında diplomatik əlaqələr heç vaxt qurulmayıb. 1992-1994-cü illərdə davam edən Birinci Qarabağ Müharibəsi zamanı Türkiyə Azərbaycanı dəstəkləyib, 1993-cü ildə isə Ermənistanla quru sərhədini birtərəfli qaydada bağlayıb. Sonradan Türkiyə tərəfi daim Ankara ilə İrəvan arasında münasibətlərin normallaşdırılması məsələsini Dağlıq Qarabağdakı vəziyyətin həlli ilə əlaqələndirib. Ölkələr arasında münasibətlərdə də eyni dərəcədə kəskin məsələ 1915-ci ildə Osmanlı İmperiyasında baş verən hadisələrdir, ermənilərin iddiasına görə 1,5 milyona qədər erməni həbs edilib, sonra isə öldürülüb. Ermənistan uzun illərdir ki, beynəlxalq ictimaiyyəti baş verənləri soyqırım kimi tanımağa çağırır, lakin Türkiyə qurbanların sayı və bu hadisələri təsvir etmək üçün “soyqırım” ifadəsinin işlədilməsi ilə razılaşmır.
Türkiyə ilə Ermənistan arasında münasibətləri bərpa etmək üçün ilk cəhdlər hələ 2009-cu ildə edilib. Həmin il oktyabrın 10-da Sürixdə tərəflər arasında diplomatik münasibətlərin qurulmasını, quru sərhədinin açılmasını, tarixi məsələlər üzrə dövlətlərarası komissiyanın yaradılmasını nəzərdə tutan protokollar imzalanıb. Sənədlər heç vaxt parlamentlər tərəfindən ratifikasiya olunmayıb və nəticədə denonsasiya edilib. Ekspertlər razılaşdılar ki, əsas səbəb Bakının mövqeyidir: Azərbaycan XİN daha sonra Qarabağ münaqişəsinin həll olunmamış qaldığı bir vaxtda belə bir addım atmağa hazır olan Türkiyənin hərəkətlərini kəskin tənqid etdi.
Ermənistan və Azərbaycan arasında müqavilə razılaşdırılıb, lakin onun imzalanma vaxtı bəlli deyil
2020-ci ildən sonra vəziyyət dəyişib – həmin il Ermənistan İkinci Qarabağ müharibəsində məğlubiyyətə uğradı, Şuşa və Hadrut, eləcə də Qarabağa bitişik ərazilərin əhəmiyyətli hissəsi Azərbaycanın nəzarətinə keçdi. Bu hadisələrdən bir il sonra Türkiyə-Ermənistan dialoqunda irəliləyiş əldə olundu: tərəflər münasibətlərin normallaşdırılması üçün xüsusi nümayəndələr təyin etdilər, onların ilk görüşü 2022-ci ilin yanvarında Moskvada baş tutdu.
Əlaqələr də ən yüksək səviyyədə inkişaf edib: elə həmin il Nikol Paşinyan və Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında ilk üzbəüz görüş Praqada Avropa Siyasi Birliyinin sammiti çərçivəsində baş tutub. 2023-cü ilin iyununda Ermənistanın baş naziri hətta cənab Ərdoğanın andiçmə mərasimi üçün Türkiyəyə gedib. Sentyabrda isə Azərbaycan hərbi əməliyyat keçirdi, nəticədə tanınmamış “dağlıq qarabağ respublikası” öz fəaliyyətini dayandırdı və ermənilər bölgəni tərk etdi.
Qarabağın itirilməsindən sonra Ermənistan hakimiyyətinin Türkiyəyə qarşı ritorikası xeyli yumşaldı. Nikol Paşinyan mart ayında Türkiyə mətbuatına müsahibəsində deyib: “Mən mütləq istərdim ki, Ermənistanla Türkiyə arasında diplomatik münasibətlər qurulsun, sərhəd dəmir yolu və avtomobil əlaqəsi üçün açıq olsun, işgüzar əlaqələr birbaşa olsun”. Və sonra baş nazir açıq şəkildə bildirib ki, bir əsas məsələnin – Qarabağın artıq gündəmdə olmadığı bir şəraitdə İrəvan, görünür, digər aspektlərdə də güzəştə getməyə hazırdır. Onların arasında ermənilər üçün ağrılı olan soyqırımın tanınması məsələsidir. “Rəsmi mövqeyimiz ondan ibarətdir ki, “erməni soyqırımı”nın beynəlxalq səviyyədə tanınması bu gün xarici siyasətimizin prioritetləri sırasında deyil”, – deyən cənab Paşinyan Ermənistanın özündə soyqırım faktının “danılmaz həqiqət olduğunu” bildirib.
Rəcəb Tayyib Ərdoğan da dəfələrlə Ermənistanla münasibətlərin tədricən normallaşmasından danışıb, onun fikrincə, bu, son nəticədə regiondakı vəziyyətə müsbət təsir göstərməlidir. Eyni zamanda, indi, Qarabağ probleminin həllindən sonra Türkiyə lideri bu məsələni Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh sazişinin imzalanması ilə əlaqələndirir. Mart ayında müqavilənin 17 maddəsi razılaşdırıldı, lakin sonradan bu proses faktiki olaraq dayandırıldı.
İrəvan sənədin imzalanma vaxtı və yerini müzakirə etməyə hazır olduğunu bəyan edib, lakin Bakı iki ilkin şərt irəli sürüb: 2022-ci ildən sonra fəaliyyəti dayandırılmış ATƏT-in Minsk qrupunun buraxılması və Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi. Ermənistanın “24News” nəşrinin diplomatik mənbəsinin məlumatına görə, Nikol Paşinyan prezident Ərdoğanla danışıqlar zamanı bu məsələni gündəmə gətirməyi və xüsusən, ABŞ-da (bu ilin sentyabrında) və ya BƏƏ-də (dekabrda) sülh sazişinin imzalanması imkanının müzakirə olunduğunu söyləməyi planlaşdırıb. Rəsmi olaraq, tərəflərdən heç biri belə müzakirələr barədə məlumat verməyib.
V.VƏLİYEV
